Hoe zit het met de collecte?

Wat is de theologische doordenking van de collecte en de plaats van de collecte in de protestantse eredienst? Dat was de vraag die ik stelde op de studiebijeenkomst op het Hydepark rond het boek van professor Gerrit Immink “Het Heilige Gebeurt”. Gerrit Immink is rector van de Protestantse Universiteit en hoogleraar systematische en praktische theologie. Het boek geeft de theoretische basis voor de hedendaagse praktijk van kerkdiensten zoals die in de Protestantse Kerk Nederland plaatsvinden. Tenminste dat zou de schrijver wel willen. Want er zijn eigenlijk geen twee kerkgebouwen met een PKN gemeente waar dezelfde dienst plaatsvindt. Gerrit Immink zelf komt uit de kring van de Gereformeerde Bond, de bevindelijke richting in de Nederlands Hervormde Kerk. In zijn wetenschappelijke arbeid is hij een deel van het specifieke taalgebruik van de Gereformeerde Bond kwijtgeraakt maar inhoudelijk speelt de innerlijke bevinding van het geraakt worden door de Geest van God een grote rol. Zijn fascinatie voor de Evangelische richting in de PKN kan daaruit ook gemakkelijk verklaard worden. Maar de PKN kent veel meer richtingen. Niet alleen de traditionele richtingen uit de Hervormde Kerk, de Gereformeerde Bond, de Confessionele Vereniging, de middenorthodoxie en de vrijzinnigen, maar ook de conservatief Gereformeerden en de vrijzinnig Gereformeerden zijn naast de Lutheranen toegetreden tot de  PKN. Vooral die vrijzinnig Gereformeerden hebben in de laatste decennia van de vorige eeuw binnen de Gereformeerde Kerk nogal voor wat onrust gezorgd met publicaties van Wiersinga, Kuiters, Den Heyer, Schuman en geestverwanten. Sporen daarvan zijn ook in de kerkdienst terug te vinden. Zo niet bij de theoretische beschouwing van Gerrit Immink. Hij had zich altijd al afgezet tegen 20ste eeuwse theologen als Barth en Miskotte. En de coreferent van de studiemiddag Marcel Barnard, hoogleraar liturgiek, kon wel verheugd vaststellen dat  Immink eindelijk Miskotte citeerde in zijn boek, Immink zelf merkte op dat het maar op een punt was, een ondergeschikt punt in het hele betoog. Miskotte had opgemerkt dat de preek in de Protestantse eredienst die functie van de eucharistie in de Rooms Katholieke kerk had overgenomen, daar vond de transformatie plaats van de mens in de gelovige. Dat had Immink aangesproken. De kritiek van Miskotte op predikanten die die transformatie zich toe-eigenden en zich gingen gedragen als hogepriesters had Immink overgeslagen. De kerkdienst is bij Immink van de dominees, de gemeente bestaat uit toevallige voorbijgangers. Dat Miskotte al in 1948 in zijn magistrale boek “Om het levende Woord” ook opmerkte dat de
prediking een maatschappelijke relevantie zou moeten hebben, was Immink al helemaal ontgaan of hij was er faliekant tegen. De maatschappelijke relevantie van de prediking in de Kerk ontbreekt namelijk geheel in het boek. En daar kwam de vraag naar de collecte dus vandaan want meer relevant als de collecte voor de armen, dichtbij en veraf, is er eigenlijk niet. Als de kerkdienst omschreven wordt als “Godsdienstoefening” wordt de godsdienst van
“Heb uw naaste lief als uzelf” toch zeker in de collecte geoefend door de gemeente. Maar de vraagstelling kwam ook voort uit een aantal irritaties over de presentaties op deze zeer boeiende studiemiddag. Het begon met de opmerking van Immink dat hij het boek van Klaas Hendrikse “Geloven in een God die niet bestaat” niet had gelezen en ook niet van plan was te gaan lezen. De neiging van Immink tot wereldmijding kon niet duidelijker tot uiting komen. Het boek van Hendrikse is immers niet geschreven voor gelovigen als Immink, maar is bedoeld voor atheïsten en geschreven als atheïst onder de atheïsten zoals Paulus sprak op de Areopagus als filosoof onder de filosofen. Het is een bedrage in een gesprek met bestrijders van de kerk waarover  Marcel Barnard op deze middag alleen kon klagen dat zijn
vrienden er niet meer heen gaan. Dat de gevestigde kerk niet meer met haar leden in gesprek is was tot nu toe een reden voor die leden om de kerk de rug toe te keren. Als de kerkdienst van 1 uur in de week niet meer relevant is voor al die andere uren die in de maatschappij worden doorgebracht dan heeft dat ene uur in de kerk ook niet meer
nut dan weer eens over kruis en opstanding te horen. En dat  die boodschap gehoord moet worden is het verlangen van Immink die kennelijk verlangt naar een samenleving waarin iedereen “Christelijk” is. Een samenleving die nooit heeft bestaan zelfs niet in tijden dat de “Kerk” een maximale  maatschappelijke invloed had maar waarheen conservatieven als Immink nog danig naar terug kunnen verlangen. Klaas Hendrikse lijkt in de kerk dan ook één van
de weinigen die vanuit de theologie een maatschappelijk relevantie discussie durft te voeren. Er zijn er gelukkig meer. Marcel Barnard gaf met een badinerende opmerking over ds.Abeltje Hogenkamp en Ds. Ranfar Kouwijzer uit Amsterdam een treffend voorbeeld. Vanwege hun serie “preek van de Leek” vergeleek hij hen met Victoria en David Beckham. Maar de stampvolle kerken waarin zingeving en ontwikkeling van de samenleving vanuit het werelds
perspectief werd beleefd zijn maatschappelijk relevantie bijdragen aan de heersende maatschappelijke discussie juist vanuit de kerk. Daar lopen de kerken dus niet leeg maar vol en daar zijn waarschijnlijk ook die vrienden van Marcel Barnard heen geweest die gewoonlijk niet meer naar de kerk gaan. De opmerking van Marcel Barnard dat de leeggelopen kerken het bewijs zijn dat het experiment van de missionaire gemeente is mislukt slaat dan ook nergens op. De missionaire gemeente is door het conservatief protestantisme, waar ook Immink een vertegenwoordiger van is, effectief de nek omgedraaid met als gevolg dat de kerken zijn leeggelopen. De kritiek dat de bijdrage van Immink aan de discussie over de kerkdienst wel heel erg binnenkerkelijk gebleven is, een kritiek die zachtjes in de zaal en harder in de wandelgangen werd geuit, sneed daarom wel degelijk hout. De vraag over de theologische fundering van de collecte bleef daarom onbeantwoord, het zou iets moeten worden met het offertorium uit de Rooms Katholieke mis mompelde Immink na enig aandringen van de gespreksleider. Een moeizaam antwoord voor een Calvinist die het offer in de Roomse mis en de werkgerechtigheid die er mee gepaard gaat zo stellig afwijst, en
terecht afwijst. De betekenis van het boek van Immink zal pas na enige tijd blijken. Voorlopig zet het aan het denken en het is te hopen dat het denken ook aanwijzingen zal opleveren voor een vergrote maatschappelijke relevantie van de protestantse eredienst.

Advertentie